Antropološka lingvistika predstavlja interdisciplinarni pristup proučavanju jezika. Nastala je spajanjem lingvistike i antropologije. Osnovna pretpostavka antropološke lingvistike je da postoji međuzavisnost jezika, kulture i društva. Kultura je u antropološkim proučavanjima shvaćena kao ljudska tvorevina, koja ima svoje specifičnosti koje je diferenciraju od drugih kultura.
Potrebno je razlikovati civilizaciju od kulture: civilizacija objedinjuje tehnološkii, kulturološki, naučni i sve ostale aspekte razvoja, pa je moguće govoriti o razvijenim i nerazvijenim civilizacijama. Sa druge strane, kultura predstavlja duhovno ustrojstvo zajednice i nije podložna vrednovanju u smislu razvoja. Preduslovi za nastanak antropološke lingvistike je pre svega svest o postojanju različitih kultura. Antropolingvistika proučava kako jezik reprodukuje društvenu stvarnost.
Nastanak antropološke lingvistike
Antropološka lingvistika nastaje u Americi početkom dvadestog veka. Na početku svog razvoja, američka antopološka lingvistika je obuhvatala arheološka, biološka, socijalna, kulturna i lingvistička proučavanja. Nastala je kao posledica interesovanja za urođeničke američke jezike. Ovi jezici nisu imali pisani oblik, pa su proučavaoci okrenuti sinhronijskom proučavanju jezika. Beleženje i opisivanje jezika su osnova od koje antropolingvistika kreće u svojim razmatranjima.
Na evropskom tlu antropološka proučavanja začeta su u etnologiji. Etnolingvistikaproučava specifičan odnos između jezika i etničke kulture. Značajna je ruska etnolingvistička škola, sa centrom u Moskvi, koja istražuje ruralne zajednice, pokušava da zabeleži duh naroda, verovanja, mitove, običaje, i sve to objednini kroz etnografske rečnike i atlase. Nema međusobnog uticaja ruske i američke antropolingvistike, one teku naporedo bez međusobne saradnje. Iako odelite, ove dve škole dele iste ideje, pre svega ideju tesne povezanosti kulture i jezika kao i ideju uticaja jezika na mišljenje.
Antropolingvistika na američkom tlu
Više je razloga koji dovode do nastanka antropološke lingvistike na američkom tlu. Pre svega, sudar različitih kultura, domorodačkih plemena sa kolonizatorima, stvara plodno tlo za ispitivanja.
Važno je pomenuti da su u američkoj antopologiji i antropološkoj lingvistici kolonizatori, odnosno predstavnici uslovno rečeno civilizovanog, zapadnog sveta, pod svoju naučnu lupu stavljaju staro domorodačko stanovništvo.
Ako antropološku lingvistiku shvatimo kao rečenicu, starosedelačko stanovništvo bi bilo objekat a naučnici odgojeni na zapadnoj tradiciji bili bi subjekat. Ova tvrdnja je samorazumljiva i čini se da nema potrebe da se o njoj dalje raspravlja.
Međutim, u korenu ovako postavljenenog odnosa krije se jedan od osnovnih problema sa kojima se sreće antropološka lingvistika. Naime, kolonizatori, svesno ili nesvesno, pokušavaju da prevedu kulturu koju proučavaju u obrasce i okvire koji su poželjni i prihvatljivi za proučavaoce. Drugačije rečeno, proučavana kultura i jezik smatra se primitivnom, na neki način nedostatnom u odnosu na kulturu i jezik proučavalaca.
Biti varvarin znači pričati nerazumljivim jezikom
Ova zabluda je jako stara. Još u antici je grčki smatran dominantnim u odnosu na ostale jezike, čiji su govornici smatrani varvarima. Sama reč varvarin implicira nerazumljiv, za uho neprijatan govor. Ni kasnije teorije nisu pomogle da se ova zabluda ispravi.
Tako biološka teorija grana sve jezike sveta na tri grupe, korenski, aglitinativni i fleksivni, pri čemu korenski teže aglitinativnim, a aglutinativni fleksivnim, koji se smatraju najsavršenijim jezicima i pripadaju najrazvijenijim kulturama.
Upravo su proučavanja domorodačkih jezika na američkom tlu oborila ovu teoriju. Naime, jezici američkih domorodaca formiraju jednu posebnu grupu polisintetičkih jezika, za koje je karakteristična takozvana reč – rečenica, odnosno formiranje rečeničnog iskaza na osnovu jedne reči koja u sebi sadrži sve elemente rečenice. Upravo ovakav tip jezika, ako se smesti u okvir biološke teorije o tri tipa jezika, predstavlja najdominatniji tip, odnosno grupu kojoj bi fleksivni jezici prirodno težili. Kako ovaj, najsavršeniji tip jezika, pripada najprimitivnijim kulturama, cela teorija gubi tlo pod nogama.
Istraživači su često zarobljeni predrasudom da je njihova kultura superiorna, odnosno dominantna u odnosu na kulturu koju ispituju. Posledično, često dolazi do pokušaja da se elementu podređene kulture jednostavno prevedu u dominantni model. Ovakav odnos prema stranoj kulturi nije specifičan samo za antropološku lingvistiku već je prisutan u svim vidovima interakcije između dve kulture.
Ova devijacija uspešno je objašnjena u knjizi “Orijentalizam”, Edvarda Saida, koja se bavi kolonizacijom u Africi, ali razmišljanja koja autor iznosi uspešno se mogu primeniti na američko tlo.
Savremeni antropolingvisti postaju svesni ove pogreške, pa često apeluju da se istraživanja vrše uz veću dozu objektivnosti. I sam osnivač antropološke lingvistike, Edvard Sapir, smatra da se istraživač mora distancirati od ideje da je njegova kultura dominantna, ili što je još važnije, da je jezik istraživača superiorniji u odnosu na jezik proučavane kulture. Sapir smatra da ne postoji primitivan jezik, svaki jezik je dovoljan zajednici koja taj jezik koristi.
U početku antropološka lingvistika teži da zabeleži jezike osuđene na izumiranje, to su jezici domorodačkih indijanskih plemena u Severnoj Americi. Istraživači beleže gramatičko ustorojstvo jezika i pokušavaju da odrede i klasifikuju domorodačke jezike.
Boas, profesor Kolumbija univeziteta, prvi naslućuje ideju jezičkog relativizma. Boas se interesovao za život indijanskih zajednica koje brzo izumiru, a sa njima nestaje i njihov jezik. Zalagao se za ispitivanje ovih zajednica, za proučavanje njihovog govora, beleženje, snimanje, transkripciju. Boas razbija ideju dominacije jezika civilizovanog sveta, smatra da su domorodački jezici u svemu ravnopravni jezicima naprednih kultura. Smatra da sama priroda jezika nameće istraživaču način analize – indijanski jezici ne mogu se proučavati kroz prizmu evropske gramatike. Napisao je zbirku od devetnaest jezika severnoameričkih Indijanaca.Boasov rad nastavljaju Edvard Sapir i Bendžamin Li Vorf. Sapirov naučni rad uslovljen je dvema pozicijama. Prva je sinhronični pristup, odnosno proučavanje jezika u datom trenutku bez osvrta na istorijske promene u jeziku. Ovaj aspekt njegovog rada uslovljen je samim predmetom proučavanja. Naime, indijanski jezici nemaju pisane istorije, tako da je istraživač usmeren samo na konkretne usmene govorne činove. Drugi važan aspekt Sapirovog rada je strukturalistički pristup proučavanju jezika. Sapir se smatra osnivačem američkog strukturalizma, jezik shvata kao organizovan sistem, strukturu. Sapirovi teorijski stavovi bogato su potkrepljeni mnogobrojnim primerima iz višegodišnjeg terenskog rada.
Bendžamin Li Vorf, Sapirov učenik, proučava domorodačke indijanske jezike, pre svega jezik Asteka i Hopi Indijanaca. Proučava i leksiku i gramatiku ali smatra da gramatika bolje odražava idejni svet govornika određenog jezika.
Primećuje da domorodački jezici ne razlikuju prošlo, sadašnje i buduće vreme u smislu evropskog shvatanja vremena, već vreme shvataju kao psihološku kategoriju koja je određena kategorijama udaljenosti i kretanja. Gramatički se iskazuje da li je govornik video vršenje radnje, kao i da li se radnja dešava po prvi put ili se i ranije dešavala.
Takođe, postoje razlike između objektivnog i subjektivnog, odnosno konkretnog i apstraktnog. Ove dve kategorije se gramatički diferenciraju u domorodačkom jezicima.
Značajni su primeri iz jezika plemena Vintu, koji ne poznaje sled događaja, u tom smislu njihov jezik se ne odlikuje linearnošću. Kod plemena Nur, vreme je određeno plemenskim aktivnostima. Smatra da je idejni svet u najužoj vezi sa jezičkom strukturom, odnosno da naše viđenje sveta koji nas okružuje nastaje kao posledica organizacije našeg jezika. Nema primitivnih jezika, svakim jezikom se sve može izraziti. Kao što je kultura uslovljena jezikom tako i jezik utiče na kulturu, odnosno utiče na saznajni proces tako što oblikuje psihu čoveka.
Savremena antropološka lingvistika
Savremena antropolongvistika, koja počinje osamdesetih, ispituje fenomen socijalnog identiteta, kao i korišćenje naracije u interakciji. Lingvistički se ispituje ideja sociokulturnog identiteta.
Don Kulik istražuje pojam identiteta u Papua Novoj Gvineji. Istražuje postojanje dva jezika, jedan je zvaničan jezik Nove Gvineje, a drugi je jezik male govorne zajednice u okviru sela Gapun, koji se koristi isključivo u ovom selu. Dolazi do zaključka da je korišćenje tradicionalnog jezika više povezano sa identiteom u okviru manje grupe, odnosno sela, kod je standardni govor povezan sa modernizacijom, integracijom sa ostatkom sveta i više zastupljen među mlađim stanovništvom.
Elinor Oks i Bambi Šefelin istražuju socijalizaciju kao proces u kojem deca i mladi kao i stranci postaju članovi jedne zajednice. Dolaze do zaključka da je socijalizacija uslovljena i kulturološkim ali i lingvističkim parametrima, kao i da su ova dva aspekta nerazdvojna u procesu socijalizacije.
U svim društvima jezik je osnovni faktor kroz koji dolazi do socijalizacije članova. U kasnijim radovima Oks i Tejlor dokazuju patrijahalnu dominaciju ispitujući spontane razgovore u okviru američkih porodica. Zaključuju da očevi i majke svojim pozicioniranjem u okviru diskursa doprinose održavanju rodnog stereotipa o dominaciji muškaraca. Džozef Erington, istraživač indonežanskih jezika, ispitivao je kako se jezički ponašaju pojedinci koji su služili na javanskim dvorovima. Pokazalo se da su ovi govornici nastavili da koriste jezik dvora, koji se na Javi smatrao uzornim jezikom, dugo posle nestanka samih dvorova.
Antropološka proučavanja jezika ili lingvistička proučavanja kultura postala su aktuelna sa razvojem ideje o interdisciplinarnosti nauke. Kontakt sa drugačijim kulturama doveo je do novih interesovanja, otvaranja novih pitanja i i preispitivanja starih aksioma i predrasuda. Ova oblast i danas je aktuelna i svakodnevno donosi nova saznanja.
Izvor: kultivisi se
