Nakon toliko godina, može se samo nagađati da li je zaista bilo neophodno da Žrnov bude potpuno razoren i zabetoniran radi izgradnje potpuno novog spomenika.
Planina Avala bila je u prošlosti za Beograd vezana i duhovno i praktično, i sudbinski i vojnostrateški, pa su tako na njoj vođene borbe i 1915. prilikom nadiranja austrougarske i nemačke, a tokom odstupanja srpske vojske. U tim je borbama stradao i jedan srpski dečak, tek prispeo u borbene redove, što je izazvalo sažaljenje nemačkih vojnika, te su dečaka sahranili i poboli drveni krst na kojem su napisali: Ein unbekannter serbischer Soldat.
Nakon završetka Prvog svetskog rata, lokalno stanovništvo je na tom mestu podiglo kameni spomenik sa natpisom: Ovde počiva nepoznati srpski vojnik – bio je to prvi Spomenik neznanom junaku, nedaleko od najvišeg vrha Avale, koji su tada još uvek prekrivali relativno dobro očuvani ostaci tvrđave Žrnov.
To je ujedno bila i prva bliža veza srednjovekovnog grada sa Spomenikom neznanom junaku, dok će druga, direktna, uslediti desetak godina docnije, nakon odluke da se novo, monumentalnije obeležje nepoznatom vojniku, prema projektu vajara Ivana Meštrovića, podigne baš na mestu same tvrđave – koja je, na taj način, praktično žrtvovana radi podizanja spomenika za koji danas svi dobro znamo kako izgleda.
Tako se desilo da 1934. razornim eksplozijama zauvek budu zbrisani ostaci one iste tvrđave za koju je u XVII veku osmanski putopisac Evlija Čelebija rekao da spada među šest najznačajnijih utvrđenja u Srbiji, a koju je Feliks Kanic sredinom XIX stoleća ovekovečio na svojim crtežima, zaključivši pritom da su srpski vladari najverovatnije podigli Žrnov na temeljima rimske osmatračnice.
Da li su Rimljani prvi uočili značaj Avale ili su možda još Kelti pre njih imali svoje utvrđenje na brdu visokom 511 metara nadomak tadašnjeg Singidunuma, teško je precizirati, kao što je uopšte teško pretpostaviti koji je srpski vladar podigao srednjovekovni Žrnov.
Ono što se sigurno zna, to je etimologija i srpskog i turskog naziva.
Žrnov, Žrnovo ili Žrnovan povezuje se sa izrazom žrvanj, koji označava alatku za obradu rude, a sasvim je sigurno da su i Rimljani uočili prirodni potencijal Avale, što bi moglo značiti da njihova osmatračnica nije služila samo za nadgledanje Singidunuma i okoline, nego i za zaštitu obližnjih rudnika.
Strateški značaj jedine beogradske planine odlično su uočile osmanlijske vojskovođe u vreme osvajanja srpskih i ostalih balkanskh zemalja sredinom XV veka. Pošto su zauzeli Žrnov 1442, Turci su već nakon dve godine bili prinuđeni da se povuku i srpskoj despotovini vrate najvažnija utvrđenja, među njima i ovu tvrđavu nad Beogradom. Međutim, krajem sledeće decenije Osmanlije opet zauzimaju Žrnov, ali ne i Beograd, koji je tada bio pod ugarskom vlašću. Zbog toga turski vojskovođa Hodi-paša proširuje tvrđavu dodatnim bedemom i šancem, te na taj način stari Žrnov postaje za Beograd havala – smetnja. Otuda se takav naziv u potonjim vekovima odomaćio ne samo za utvrđenje, nego i za celu planinu – Avala, mada se sâm vrh nazivao i Žrnovica.
Godine 1521. Turci osvajaju Beograd i prodiru dalje ka srednjoj Evropi, tako da Žrnov gubi nekadašnji vojnostrateški značaj, a verovatno je potpuno napušten u XVIII veku, kada iz njega odlaze poslednje vojne posade.
Avalska tvrđava nije jedina koja je bila prepuštena zubu vremena zato što u nekim novim uslovima nije više imala svoju svrhu – slično su prošli još mnogi srednjovekovni gradovi na čitavom balkanskom prostoru, ali kuriozitet je to što je stari Žrnov verovatno jedino utvrđenje koje je nekada bilo toliko značajno a docnije je, i to upravo u vremenu kada je arheologija doživljavala svoj zenit, bilo uništeno svesnom odlukom vladara čiji je narod zidao dotičnu tvrđavu.
Iako mnogi i ne znaju da su se na mestu današnjeg Spomenika neznanom junaku sve do četvrte decenije XX veka nalazili ostaci jednog veoma važnog srednjovekovnog utvrđenja, iako na ovom lokalitetu nisu nikada vršena planska istraživanja, ipak nam crteži Feliksa Kanica i zabeleške arhitekte Đurđa Popovića mogu dati dragocene podatke o zauvek izgubljenom Žrnovu, pa se čak može rekonstruisati i razvoj samog grada.
Iz predosmanskog perioda poticao je Mali ili Gornji grad (na mestu gde se danas nalazi Spomenik neznanom junaku), kome su Turci docnije pridodali dve kule, a zatim dogradili Donji grad u obliku bedema – no i pored toga, na slikama se može videti da je Žrnov delovao kao jedinstvena građevina, jer su se dve celine savršeno nadovezale jedna na drugu, premda su bile građene u različitim periodima.
I pored istorijskog značaja, pa i pored izgleda kojim je nadmašivao mnoge druge tvrđave na prostoru Srbije, avalski Žrnov danas se najčešće pominje u kontekstu jednog kontroverznog poteza čiji je inicijator bio kralj Aleksandar Karađorđević.
Nakon toliko godina, može se samo nagađati da li je zaista bilo neophodno da jedan dragocen istorijski spomenik bude potpuno razoren i zabetoniran radi izgradnje potpuno novog spomenika.
Čak i da se prihvate spekulacije o kralju Aleksandru i vajaru Ivanu Meštroviću kao osvedočenim masonima, pa i da se Spomenik neznanom junaku shvati kao oda paganstvu (najviše zbog piramidalne konstrukcije koja podseća na grobnicu persijskog cara Kira, ali i zbog karijatida oko vojnikovog groba), ipak se ni tu ne nalazi odgovor na pitanje zbog čega su baš zidine Žrnova morale biti minirane, tim pre što se na samoj Avali nalazi još nekoliko vrhova koji su takođe bili pogodni za izgradnju novog spomen-obeležja. Sem toga, još je čudnije što je kralj Aleksandar odabrao Avalu za odavanje počasti nepoznatom vojniku, jer ako je hteo da i Jugoslavija ima spomenik po uzoru na Francusku i Englesku, morao je primetiti da su u dotičnim zemljama spomen-obeležja bezimenim herojima podizana u srcu glavnog grada.
Osim Žrnova, zauvek je uništen i prvobitni Spomenik neznanom junaku nakon što je telo misterioznog dečaka preneseno u mauzolej, pa su tako, ustvari, nestala dva spomenika – koja su otprilike deceniju i po koegzistirala jedan uz drugi – da bi treći bio napravljen.
Rekli smo već da se ne zna koji je srednjovekovni srpski vladar izgradio tvrđavu na beogradskoj planini, ali se, izgleda, veoma dobro zna koji je član dinastije Karađorđević direktno učestvovao u rušenju Žrnova. Bio je to desetogodišnji sin Pavla Karađorđevića Aleksandar, koji je bar jedanput pritisnuo dugme za aktiviranje mina postavljenih po starim zidinama.
Preuzeto: nationalgeographic.rs
