Bazilika Arača, koja se nalazi u ataru između Novog Bečeja i Novog Miloševa na Tisi, jedan je od naših najznačajnijih kulturno-istorijski spomenika prvog reda za koji malo ljudi uopšte zna da postoji, a kamoli da se tu iscrpljen oporavljao engleski kralj Ričard Lavlje Srce.
Ostaci ovog spomenika kulture jedini svedoče kako je izgledao srednji vek u ovom delu naše zemlje, što Arači daje još jednu izuzetnost.
Romanička bazilika podignuta je oko 1230. godine, od tesanog kamena, tesanika mermera i opeke. Burni istorijski događaji uništavali su je nekoliko puta, a obnovljena je zahvaljujući kraljici Jelisaveti Anžujskoj 1370. godine. Araču je 1417. u posed dobio despot Stefan Lazarević, a nakon njega 1441. godine i despot Đurađ Branković.
Turci su je spalili 1551. godine i od tada nije obnavljana. Njene nezaštićene zidine, koje nagoveštavaju nekadašnju monumentalnost, ipak i dalje stoje, prepuštene vremenu, vetru, snegu i kiši skoro 470 godina.
– Osnova ove impozantne crkve kao i prostorni raspored karakterističan je za franjevačke crkve u prelaznoj varijanti romanogotičkog stila. Krajem 14. veka u apsidu je dozidan gotički zvonik, a kao što se može videti bogat spektar arhitektonskih ukrasa sačuvan je delimično ili u fragmentima. Prvobitna crkva građena u 11 ili 12 veku i posvećena je Svetom Arhangelu Mihajlu, Svetom Jovanu Krstitelju ili Svetim Kozmi i Damjanu. Prvi pisani trag o njoj imamo iz 13. veka. Bazilika podignuta oko 1230. godine građena je za vreme Bele 4 i može se pripisati benediktincima – rekli su nam u Zavodu za zaštitu spomenika kulture iz Zrenjanina.
Na vrhu se nalazi kapela tipična za 13. vek, kakve su podizali viteški redovi, Jovanovaca, Temlara i Krstaša. Jedna legenda kaže da se u Araču nakon Trećeg krstaškog pohoda sklonio i najpoznatiji krstaš, kralj Ričard Lavlje Srce.
Krenuo je kući manje poznatim putem obalama reka, koje su zaleđene otežavale povratak. Kod današnjeg Slankamena na Dunavu sreo je monahe iz Arače koji su mu ponudili da prezimi kod njih. Ugrejano banatsko blato navodno je izlečilo malaksalog kralja koji je opet po drugoj legendi tu zakopao i svoj štit sa zlatnim lavovima.
– Pošto je ovo područje bilo uveliko izloženo sukobima sa Turcima, nastanak brojnih utvrđenja u južnoj Ugarskoj ubrzao je i razvoj manastira i njegove fortifikacije. Arheološkim istraživanjem utvrđen je položaj fortifikacije u južnom delu manastirskog kompleksa i to jedne kvadratne kule. Napadi na manastir su bili veoma snažni što potvrđuju ostaci spaljenih konaka, pošto je u njima nađeno topovsko đule, koje je verovatno ispaljeno iz katapulta ili bombarde. Ipak ni manastir nije bio bez odbrane, na šta ukazuju ostaci samostrela – izjavili su iz Zavoda.
Svuda oko Arače vidljive su rupe koje su ostavljali tragači za zakopanim blagom. Koliko je bilo tragača, toliko je otrilike bilo i legendi o blagu. Jedna od najvećih je ona o hunskom osvajaču Atili, poznatijem po nadimku “Bič božiji”, koji je u ovom delu današnje Vojvodine kovao plan o zauzimanju tada prebogatog Sirmijuma.
Opljačkano blago, prema legendi, nakon Atiline smrti 454. godine, zajedno sa kovčegom, završilo je u Tisi i do danas nije otkriveno gde. Prva obimnija istraživanja i prvi zaštitni radovi u Arači sprovedeni su od 1970. do 1978. godine. Nekropola u Arači istražena je samo jednim delom, jer su iskopavanja bila ograničena površinama istraženim sedamdesetih godina.
U najstarijem periodu, u praistoriji na ovom mestu su se nalazila prva praistorijska naselja iz vremena neolita i eneolita, što je zabeleženo nalazima fragmenata keramike. Nadmorska visina od 82 metra štitila je ljude od poplava i osvajača zbog čega su i naseljavali ovaj kraj 7500 godina. Poslednji stanovnici Araču su napustili u prvoj polovini 18. veka. Danas se njeni ostaci nalaze u sred “ničega” među nepreglednim vojvođanskim njivama. Predviđena je izgradnja vizitorskog centra na Arači, kao najstarijem srednjevekovnom spomeniku u Banatu.
Arački kamen kojeg je iskopao dr. Peter Gerece, čuva se danas u Peštanskom nacionalnom muzeju. Na jednoj strani kamena nalazi se motiv pleter-ptica-konj, a na drugoj samo pleter, verovatno je ploča prvobitno služila kao nadvratnik, a kasnije kao deo nadgrobne ploče.
Preuzeto: Srbija Danas
