Organizacija Severnoatlantskog sporazuma, poznatija kao NATO, međuvladin je vojni savez 30 severnoameričkih i evropskih zemalja, zasnovan na Severnoatlantskom sporazumu koji je potpisan 4. aprila 1949. godine, pre tačno 73 godine.
Sedište NATO-a se nalazi u Harenu u Briselu, dok se Vrhovno zapovedništvo Savezničkih snaga nalazi u Monsu u Briselu.
Od svog osnivanja, prijemom novih članica brojnost se sa prvobitnih 12 povećala na 30 članica. Severna Makedonija se 27. marta 2020. pridružila NATO-u kao poslednja članica. NATO trenutno priznaje Bosnu i Hercegovinu, Gruziju i Ukrajinu kao moguće članove.
Zajednički vojni troškovi svih država članica NATO-a čine oko 70% svetskih troškova. Troškovi za odbranu članica treba da iznose 2% bruto domaćeg proizvoda do 2024. godine.
Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo su 4. marta 1947. godine potpisale Denkerkski sporazum kao Sporazum o savezu i uzajamnom pomoći prilikom mogućeg nemačkog ili sovjetskog napada u periodu nakon Drugog svetskog rata. Razgovori o novom vojnom savezu koji bi mogao uključivati i Severnu Ameriku, doveli su do potpisivanja Severnoatlantskog sporazuma 4. aprila 1949. godine i uključivao je države članice Zapadne unije uz dodatak SAD, Kanade, Portugalije, Italije, Norveške, Danske i Islanda.
Severnoatlantski sporazum je u velikoj meri bio neprimenljiv, do Korejskog rata 1951. godine. Dužnost Generalnog sekretara NATO-a uspostavljena je 1952. kao civilni šef organizacije, počele su prve velike pomorske vojne vežbe NATO-a pod nazivom vežba Mejnbrejs, a savezu su pristupile Grčka i Turska. Trenutni generalni sekretar NATO-a je Jens Stoltenberg.
Zapadna Nemačka je pristupila Savezu 1955. godine, što je dovelo do stvaranje sovjetskog Varšavskog pakta, a čime su oivičene suparničke strane Hladnog rata.
Sumnje oko odnosa snaga između evropskih zemalja i SAD su rasle i opadale, uz sumnje u sposobnost odbrane NATO-a od moguće sovjetske invazije, sumnje su dovele do razvoja nezavisnog francuskog sistema nuklearnog odbrane i povlačenjem Francuske iz vojne strukture NATO-a 1966.
Raspadom Varšavskog pakta u periodu od1989. do 1991. godine nestao je i glavni protivnik NATO-a, zbog čega je došlo do preispitivanja svrhe, prirode, zadataka i glavnog fokusa NATO-a na Evropu.
Ova promena je počela potpisivanjem Sporazuma o konvencionalnim oružanim snagama u Evropi između NATO-a i Sovjetskog Saveza u Parizu 1990. godine, kojim je predviđena posebna vojna saradnja širom kontinenta a koja je nastavljena do raspada Sovjetskog Saveza u decembru 1991. godine.
Nakon pada Berlinskog zida 1989. godine u Nemačkoj, Savez je izvršio svoje prve vojne intervencije u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. i kasnije u Jugoslaviji 1999. godine. Politički, Savez je tražio bolje odnose sa bivšim članica Varšavskog pakta, koje su se pridružile Savezu 1999. i 2004. godine.
Članom 5. Severnoatlantskog sporazuma, od država članica se zahteva da pruže pomoć bilo kojoj drugoj državi članici koja je predmet oružanog napada, a koji je prvi i jedini put iskorišćen nakon napada 11. septembra 2001. godine, nakon čega su snage raspoređene u Avganistanu u sklopu Međunarodnih snaga za bezbednosnu pomoć pod rukovodstvom NATO-a.
Od tada je organizacija iskoristila niz dodatnih uloga, uključujući i slanje trenera u Irak, pomaganje u protivpiratskim operacijama, a 2011. godine Savez je uspostavio zonu zabrane leta iznad Libije u skladu sa Rezolucijom Saveta bezbednosti OUN 1973.
Nakon Hladnog rata došlo je do proširenja Saveza i kompletne reorganizacije, pa je Glavni štab postavljen u Evropi.
Ruska aneksija Krima 2014. godine izazvala je jaku osudu članica NATO-a i stvaranje novih „udarnih” snaga od 5.000 pripadnika sa bazama u Estoniji, Litvaniji, Letoniji, Poljskoj, Rumuniji i Bugarskoj.
Rane operacije
NATO nije vodio vojne operacije tokom Hladnog rata. Nakon završetka Hladnog rata, prve operacije, Anchor Guard 1990. i Ace Guard 1991. godine, bile su podstaknute iračkom invazijom na Kuvajt.
Vazdušnodesantni avioni za rano upozorenje poslati su kako bi sproveli pokrivenost jugoistočne Turske, a kasnije su raspoređene i snage za brzu reakciju na tom području.
Intervencija u Bosni i Hercegovini Rat u Bosni i Hercegovini je počeo 1992. godine, kao rezultat raspada Jugoslavije. Pogoršanje stanja dovelo je do usvajanja Rezolucije Saveta bezbednosti OUN 816 9. oktobra 1992, a kojom je uvedena zona zabrane leta iznad središnje Bosne i Hercegovine. Dana 28. februara 1994. godine, NATO je izvršio svoju prvu ratnu akciju pucajući na četiri aviona Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane Vojske Republike Srpske zbog kršenja zone zabrane leta.
Vazdušni napadi NATO-a 1995. godine doprineli su završetku rata, a što je rezultovalo potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma 21. novembra 1995. godine. U sklopu mirovnog sporazuma, NATO je rasporedio mirovne snage pod mandatom OUN pod nazivom IFOR, u sklopu operacije Zajednički poduhvat. Skoro 60.000 pripadnika NATO-a pridružilo se u ovoj mirovnoj misiji snagama iz zemalja koje nisu članice Severnoatlantskog saveza.
Intervencija u Jugoslaviji
Savet bezbednosti OUN je 23. septembra 1998. godine usvojio rezoluciju 1199 kojom je zahtevano okončanje neprijateljstava i nadgledanje primirja između albanske i jugoslovenske strane na Kosovu i Metohiji.
Pregovori koje je vodio posebni izaslanik SAD za Balkan Ričard Holbruk propali su 23. marta 1999. i on je to pitanje predao NATO-u, koji je započeo bombardovanje 24. marta 1999. u trajanju od 78 dana.
Izvor: Espreso / Foto: Profimedia
