Nekada je svilarstvo u Vršcu bila glavna privredna grana, a danas na to podsećaju samo dudovi na belocrkvanskom putu.
Stari Vrščani pričaju da je Marija Terezija, poslednja vladarka Habzburške dinastije, pre dva i po veka donela naredbu da mladi supružnici iz Vršca odmah po sklapanju braka, kao simbol večne ljubavi, zasade po dva bela duda na putu, koji povezuje taj grad sa Belom Crkvom, i da tako doprinesu razvoju svilarstva.
Jer, upravo tom delatnošću je želela materijalno da unapredi svoje južne provincije, koje su se pokazale podesnim za sadnju ovog drveća, čije lišće predstavlja jedinu hranu svilenih buba.
Ti stoletni dudovi na belocrkvanskom putu i danas podsećaju na to da je svilarstvo u Vršcu nekada bila glavna privredna grana – važnija čak i od vinogradarstva, po kom je taj kraj oduvek bio poznat, prenosi evrsac.rs.
Starih svilarskih zavoda više nema, kao ni nekoliko hiljada hektara belih dudova, koji su bili posađeni širom vršačkog distrikta. Ostalo je samo nekoliko fotografija iz tog vremena i detaljni zapisi istoričara Vršca Feliksa Milekera, koje dosad niko nije zasebno istraživao.
Mileker je u svojoj “Povesnici slobodne kraljeve varoši – Vršca” zapisao da su Nemci, koji su se početkom 18. veka doselili iz okoline Rajne, prvi u Banatu bavili svilarstvom.
Počev od 1728. godine, svuda gde je bilo “suvo i mršavo zemljište” sadili su bele dudove i od čaura svilenih buba, koje se hrane dudovim lišćem, pravili sirovu svilu. Koliko im je svilarstvo bilo značajno, govori i činjenica da je tadašnji grof Merci smrću kaznio svakog ko bi se usudio da napravi bilo kakvu štetu rasadima. Svi su morali brižljivo da paze na njih.
Međutim, nesumnjivo je da je Marija Terezija najzaslužnija što je Vršac svojevremeno bio centralno mesto za sakupljanje kokona (čaure svilene bube iz koje se izvlače svilene niti) i otkupna stanica za sirove čaure.
Čuvena vladarka je zatim naredila i da se u blizini Vladičanskog dvora sagradi zdanje sa šest peći, više soba i neophodnim priborom za izradu svile. Uz pomoć države, koja se obavezala da otkupljuje sirovu svilu, ova grana privrede se toliko razvila da su svilare redom nicale u današnjoj ulici Milana Tepića. Zatim su se otvarali i brojni privatni zavodi.
Foto: Arhiva
– Zdanje nemačke gostionice “Zlatni jelen” udešena je za svilarstvo 1751. godine. S početka tu beše neka Talijanka, koja je nadzirala razmotavanje kokona, a docnije je za nadzirateljku nameštena Nemica Ridl, koja je od Terezije dobijala tri forinte mesečno, kao nagradu što besplatno podučava devojke razmotavanju svile – zapisao je Mileker.
Nije bilo porodice koja se tada nije bavila bar nekim delom svilarske proizvodnje. Stanovnici su od države besplatno dobijali jaja svilene bube, a postojao je čak i propis da oko svake kuće mora biti posađeno do 20 belih dudova.
Međutim, uprkos razvijenom svilarstvu, Vršac nije imao fabrike za proizvodnju svile, već samo fabrike za njeno sukanje. Tek početkom 19. veka u državnom zavodu je počela da se prede svila, pa su kokoni iz većeg dela južne Ugarske donošeni u Vršac na izradu.
Španski plemić ostavio prsten baronu
Karlu Dijezu de Auksu, poreklom iz stare španske plemićke porodice, koja je iz privrženosti prema Habzburzima prešla u Austriju, od 1778. do 1790. bila je poverena proizvodnja svile u Vršcu.
On je uneo novine u tu delatnost i podigao je na viši nivo. Po nalogu “od gore”, sagradio je novu svilaru izvan grada, uz potok Mesić, blizu današnje železničke stanice, i oko nje podigao veliku dudaru.
Radnike je čak slao u Stari Budim, u tamošnju kraljevsku svilaru, da bolje izuče kako se svila prede. Oni su zatim podučavali ostale radnike ovoj veštini.
– Najcenjeniji u tom poslu bio je poznati apotekar Jozef Hercog, osnivač Apoteke na stepenicama, inače, najstarije apoteke u Vršcu. Proizvodi njegovog zavoda za svilu su dobijali najviša odlikovanja od Ugarske, Austrije i Francuske, a u nekim spisima se pominje da je njegova udovica Eva 1851. na izložbi u Londonu dobila zlatnu medalju za sirovu svilu – kaže Ljiljana Bakić, kustos Gradskog muzeja.
Međutim, baš u trenutku kada je svilarstvo doživljavalo najveći procvat, toj privrednoj grani u Vršcu došao je kraj. Izgradnjom državnog puta, porasla je prodaja i izvoz vina, pa su se meštani zbog bolje zarade fokusirali na vinogradarstvo.
Dudare širom vršačkog atara napuštene su oko 1855. godine, a dudovi povađeni. Pokrčene su čak i dudare na Guduričkom putu, gde je deceniju ranije posađeno 2.040 mladih dudova na površini od 29 lanaca.
Tako je jedna era otišla u zaborav. Masovnom vađenju odoleli su samo dudovi na belocrkvanskom putu. Samo što sada, umesto hrane za svilene bube, predstavljaju vetrozaštitni pojas u dužini od petnaestak kilometara.
(Telegraf.rs)
